Çağının İtalyan müziğine büyük katkı yapan, İtalyan keman okulunun kurucularından olan, eserleriyle yol gösteren ve en ünlü keman virtüözü sayılan Arcangelo Corelli'nin, üç yıl boyunca düzeltmeleri süren Op. 5, 12 Keman Sonatı'nı 17. yüzyılın sonunda Roma'da bitirdiğini duyan ilgili çevreler merakla beklemişlerdi. Sonunda 1 Ocak 1700 günü, daha sonra Rusya Çariçesi olacak Kontes Sophie Carlotte von Brandenburg'a ithaf edilen sonatlar halka sunulduğu zaman ünü çoktan tüm Avrupa'ya yayılmış, Amsterdam'da Roger ve Londra'daki Walsh yayınevleri arasında rekabete yol açmıştı.
Bestelerine büyük özen gösteren ve bunun için uzun süreye gerek duyan Corelli'nin Op. 5, 12 Sonatı, tını güzelliği, formun çok belirgin uygulanışı ve etkili melodileri yanında normalin üzerindeki virtüozitesiyle seçkinleşir. Corelli'nin öğrencileri arasında bulunan Geminiani, Locatelli, Veracini ve Somis gibi bestecilerin de yaygınlaşmasına önayak oldukları bu sonatlar, bugün bile her kemancının repertuarında yer almaktadır. Geminiani, Dubourg, Veracini ve Tartini'den başka bazı İngiliz besteciler de bu sonatları kendi yorumlarına göre düzenlemiştir.[1]
[1] Aktüze, İrkin: Müziği Okumak, 2. Cilt. Pan Yayıncılık. İstanbul. 2002.
1. Keman Sanatı, Fauré'nin ilk yayımlanan eserlerindendir. Besteci bu sanatını, ünlü soprano Pauline Viardot'nun oğluna ithaf etmiş ve eseri ilk kez 27 Ocak 1877'de, kadın kemancı Marie Tuyan ile Societe Nationale de Musique konserlerinde başarıyla seslendirmiştir. Besteci Florent Schmitt'e göre, "Sanat güzelliği ve orijinalliğiyle seçkinleşirken Schumann ve Chopin'de sona erecek bir gelişim çizgisini de başlatır. Diğer taraftan da oda müziği tarihinde çok önemli bir gün olmasının yanında, Fauré'nin on yıl sonra yazacaklarının da ilk habercisidir."
Fauré, sonatın önemli bir kısmını fabrikatör Camille Clerc'in Normandiya'daki çiftliğinde bestelemiş, yine o günlerde orada konuk olarak bulunan Belçikalı genç kemancı Hubert Leonard'dan büyük yardım görmüş, onun teknik öğütleri sonatın keman partisine kolaylık sağlamıştır. Fransız yayıncılar sonatın basımını reddedince bu kez Clerc devreye girmiş, nüfuzunu kullanarak eserin Leipzig'de Breitkopf-Härtel yayınevince basılmasını sağlamış ama yayınevi Fauré'ye herhangi bir ücret ödemeyi kabul etmemiştir.
Dört bölümden oluşan Op.13 Sonat'ın 1. bölümü çok çabuk (AIIegro molto) tempoda ve La Majör tonda, ateşli bir tavırla başlar. Berrak yapıdaki, ancak iki temanın kontrastının değiştirildiği sonat formu içinde, öncelikle piyano tarafından 22 mezür boyunca bir dalga hareketiyle duyurulan senkoplu ana tema, küçük hücrelerden oluşup özgürce gelişen ritmik birimlere dönüşürken Fauré'nin kendine özgü stilini gösterir. Çekici lirik temalar usta bir kontrpuanla geliştirilir, Schmitt'in deyimiyle, orijinalliği bozmadan, zorlanmaksızın, zarif bir akıcılıkla sürer.
2. bölüm ağırca (Andante) tempoda ve Re minör tonda, genellikle melankolik havadadır. Ancak bazen lirik, bazen dramatik tavırları gösteren beş bölmeden oluşur. Yumuşak ve değişken ritmi önce iç çekermiş gibi motiflerden kaynaklanır ve çekici bir armoniyle seçkinleşirken Fransız bestecilerin romantik tarzdaki gücünü sergiler.
3. bölüm ise scherzo biçiminde, canlı ve çabuk (AIIegro vivo) tempoda, 3/8'lik ölçüde ve La Majör tondadır. Özellikle keman, virtüöz spiccato (sıçrayışlı) efektleriyle ön plana geçer. Sürekli devinim (Perpetuum mobile) hareketiyle gelişen bölüm, Schumann'ı anımsatan lirik bir orta bölmeyle kesilir.
4. bölüm çok hızlıya yakın (Allegro quasi Presto) tempoda başlayan final ise, 1. bölüm gibi yine sanat formundadır ve yine aynı özellikleri içerir. Efektlerde aşırıya kaçmadan, yeni Fransız romantizmini sergileyerek sona erer.[1]
[1] Aktüze, İrkin: Müziği Okumak, 2. Cilt. Pan Yayıncılık. İstanbul. 2002.
Ludwig van Beethoven 1806 yılında, yani 36 yaşındayken bestelediği tek keman konçertosunu kemancı Franz Clement (1780-1842) için yazmasına karşın, gençlik arkadaşı Stephan von Breuning'e ithaf etmiştir. Beethoven daha önce Op. 40 ve Op. 50 olarak numaralanan, keman ve orkestra için Romans adıyla iki eser bestelemiştir. Kendisi için oldukça verimli bir yıl olan 1806'da 0p. 59 Yaylı Çalgılar Dörtlüleri'ni, 4. Senfoni'siyle 4. Piyano Konçertosu'nu yazan Beethoven, keman konçertosunun sola partisi için pratik yönden Franz Clement'ten yararlanmıştır. Ancak eserin ilk yorumu hiç de kolay olmadı:
Viyana'da 1806 yılının Noel gecesinden bir gün önce, 23 Aralık'ta gerçekleştirilen ilk seslendirilişte, partisyonun önemli bölümü henüz hazır değildi. Theater an der Wien Orkestrası'nın başkemancısı ve yöneticisi, harika çocuk olarak ün kazanan ve konserin odak noktası olan 26 yaşındaki Clement partisinin çoğunun notasını "Prima vista "(ilk görüşte) çalmak zorunda kalıyordu. Beethoven da belki bu geç kalışının suçluluğunu hissetmiş, kendisini affettirmek için eserin başına merhamet anlamına gelen "Clement" kelimesiyle ilgili, yarı İtalyanca, yarı Fransızca "Concerta per elemenza pour Clement" cümlesini yazmış, konçertoya merhamet gösterilmesini dilemişti. Ayrıca Mehul'ün uvertürü, Mozart ve Cherubini'nin bazı eserlerinin yer aldığı konser, solistin Fantasia'sı ile bitiyordu. Bugün bile provasız çalınmasına pek cesaret edilemeyen Beethoven'ın konçertosu bölümler halinde seslendirilmiş, arada Clement bazı virtüöz soloları, tek tel üzerinde çaldığı kendi sonatını da yorumlamış, hatta bunu kemanı ters tutarak -o çağda istenilen gösteriler gibi- yapmıştı.
Bu gösteriler daha sonra alayla anımsanmasına karşın dinleyiciler solisti çok beğenmiş, konçerto da kabullenilmişti. Ancak basın daha katıydı: Wiener Theaterzeitung, eserin özgünlüğü ve güzellikler içeren birçok pasajı nedeniyle alkışlandığını, ama orkestranın kopmalar gösterdiğini, konçertodaki ilintisiz tekrarların, üst üste yığılmış fikirlerin yorucu olduğunu belirtmişti.
Ciddi bir eleştirmen de "Beethoven'ın ne yazık ki 1. ya da 2. senfonileri gibi eserleri artık insanlığa hediye etmediğinden" yakınıyordu. Beethoven, arkadaşı Bayan von Breuning için konçertonun bir piyano düzenlemesini de yapmış ve her iki versiyon 1809'da yayımlanmıştı. Konçerto ancak bestecinin ölümünden 17 yıl sonra konser salonlarında yaygınlaşabilmiştir: 1844'te, 12 yaşındaki Joseph Joachim, Mendelssohn'un yönetimindeki Londra Filarmoni Derneği Orkestrası eşliğinde -daha önce 14 yaşındaki Henri Vieuxtemps ve daha sonra da 11 yaşındaki Yehudi Menuhin'in yaptıkları gibi konçertoyu seslendirmiş, daha sık çalınması için büyük çaba göstermiştir. Eseri "ruhsal bir Everest"e benzeten ünlü şef Fritz Busch 1927'de, kısa pantolonlu harika çocuk Menuhin'e "Kimse çocuk sinema yıldızı Jackie Coogan'ın Hamlet'i oynamasına izin vermiyor" diye söylenmiş, ancak provadan sonra olumlu yanıtı vermiştir.
Keman konçertoları arasında gerçekten de zirvede duran eser, bir bütün halinde dinlendiği zaman içtenlikli keman-orkestra diyaloğu sezilebilen, gösterişe ve solistik virtüözlüğe önem vermeyen, tekniğin üzerindeki anlamlı güzelliğiyle Beethoven'in tek lirik konçertosudur. Aynı yıl yazılan 4. Piyano Konçertosu'nda solistle orkestra arasındaki, daha ilk bakıştaki savaşın yerine bu eserde karşılıklı konuşma yeğlenmiş, solistten formu, özü ve ruhsal yapıyı kavraması istenmiştir. Ancak, son bölümü parlak bir yorum gerektiren konçertonun yapısıyla ünlü solistler de ilgilenmiş, Joseph Joachim ve Franz Kreisler gibi kemancılar, hatta günümüz bestecilerinden Alfred Schnittke, eser için kadans bestelemiştir.
4/4'lük ölçüde, çok hafif timpani vuruşlarıyla, o kadar çabuk olmayan (Allegro ma non troppo) tempoda başlayan 1. bölüm, uzun bir orkestra girişini içerir. Baştaki dört darbenin ilginç bir de öyküsü vardır: Beethoven, sağırlığının arttığı günlerde bir şey duyar gibi olur. Kuşkuyla pencereye doğru gittiğinde komşu kapının vurulduğunu görür ve işitme duyusunu hala yitirmediğine sevinerek bu vuruşları konçertoda değerlendirir. Beşincisi, tahta üfleme çalgıların girişiyle altta kalan bu vuruşlar sanki eserin nabzı gibidir. Birbirine yakın altı yan temanın duyurulduğu orkestral ritornello, barışçı bir hava oluşturur. Her iki ana temayı da önce üfleme çalgılar duyurur. Özellikle ilahi benzeri diyatonik melodi, bölümün sonuna da egemen olur. Solist ise yumuşak bir kadansla girer ve timpanilerin nabız atışıyla izlenir. Solo keman uzun bir yay çekişiyle duygulu şarkısını sunar. Konçertonun yarı uzunluğunu aşan birinci bölümde, ikinci orkestra tuttisi daha güçlüdür. Özellikle ikinci temanın değerlendirildiği son bölme, kemanın zirveye özgürce yükselişine de sahne olur. Genellikle Kreisler'in kadansının çalındığı bölmeden sonra kısa bir coda'yla ilk bölüm biter.
Sol Majör tonda ve 4/ 4'lük ölçüdeki 2. bölüm, kısa, zarif ve romantik bir romanstır. Pek ağırdan biraz daha hızlıca (Larghetto) tempoda liri k yoğunluk daha da artar, sanki finale bir giriş hazırlanmaktadır. Ana tema sürdinli yaylı çalgılarca çok hafif sunulur, sonra korno, klarnet ve fagota ulaşır. Keman bu diyaloğa katılır ve ezgiyi süsler. Tema sonra, önce yaylılar tarafından daha güçlü tekrarlanır, buna üflemeli çalgılar cevap verir ve ikinci bir temanın keman tarafından şarkı söyler gibi sunulmasına olanak sağlar. Kemanın kısa bir kadansıyla ara verilmeden finale geçilir.
6/8'lik ölçüde, Re Majör tonda ve çabuk (Allegro) tempodaki 3. bölüm canlı ve neşeli bir av borusu çağrışımını andıran Rondo'dur. Temayı bu kez önce keman sunar. Ritmik rondo, kemana her türlü virtüözlük olanağını sağlar ve zaman zaman minör tonda eğlenceli biçimde kesilmesine karşın neşesini sürdürür, yine kemanla son akorlara ulaşır.
Beethoven 1807'de eseri piyano konçertosu olarak da düzenlemiş ve Stephan von Breuning'in iyi bir piyanist olan eşi Julie'ye ithat etmiştir.[1]
[1] Aktüze, İrkin: Müziği Okumak, 1. Cilt. Pan Yayıncılık. İstanbul. 2002.